ხერთვისი

ოშკი

ოშკის ტაძარი, შუა საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ერთი-ერთი ბრწყინვალე ძეგლი, მდებარეობს ისტორიულ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში, ტაოში (დღეს თურქეთის რესპუბლიკის ფარგლებში), თორთუმის ტბის მახლობლად, ამჟამინდელ სოფელ ჩამლიიამაჯში.
ისტორიული ტაო უძველესი დროიდან ქართული ტომებით იყო დასახლებული. იგი იხსენიება ჯერ კიდევ ძვ. წ. XII-XI საუკუნეების ასურულ და IX-VIII საუკუნეების ურარტულ ლურსმულ წარწერებში. ფეოდალური საქართველოს სამეფოს ეს ძირძველი ქართული მიწა XIII-XIV საუკუნეების მიჯნაზე შექმნილი პოლიტიკური ერთეულის - სამცხე-საათაბაგოს შემადგენლობაში იყო. 1639 წელს, ოსმალეთსა და ირანს შორის დადებული საზავო ხელშეკრულებით, სამცხე-საათაბაგო ოსმალეთის შემადგენლობაში შევიდა.
ტაძარზე შემორჩენილი, ქვაზე კვეთილი და საღებავით შესრულებული, მრავალრიცხოვანი ქართული ასომთავრული წარწერით დასტურდება, რომ 963-976 წლებში ოშკში მონასტერყ დაუარსებიათ და ტაძართან ერთად სხვა ნაგებობები აუშენებიათ ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა სამეფო სახლის წარმომადგენლების - დავით მეფისა (958-1001) და მისი ძმის, ბაგრატ ერისთავთა ერისთავის (966) თაოსნობით. ტაძრის მშენებლობას უძღვებოდა ვინმე გრიგოლი, რომელიც სხვა წყაროებით ცნობილი არაა.
საქართველოს ისტორიაში თავისი სამხედრო და დიპლომატიური მოღვაწეობით გამორჩეული პიროვნება, ტაო-კლარჯეთის მეფე დავით III, ბიზანტიის საიმპერატორო კარზე დიდი პატივით იყო მიღებული. მას მინიჭებული ჰქონდა ჯერ მაგისტროსის, შემდეგ კურაპალატის საპატიო ტიტულები. დავითის თითქმის ნახევარსაუკუნოვანი მეფობის დროს ტაო-კლარჯეთის სახელმწიფოს ტერიტორია მეტად განივრცო და გაძლიერდა. ამ დროს, მისი უშუალო შემწეობით, აიგო მრავალი მონასტერი და ციხესიმაგრე (გარდა ოშკისა, მის დროს დაარსდა ხახულის, ოთხთა ეკლესიისა და პარხლის მონასტრები).
მონასტერი თავის დროზე აერთიანებდა სხვადასხვა დანიშნულების ნაგებობებს: იოანე ნათლისმცემლის სახელზე აგებულ ტაძარს, სამლოცველოებს, სატრაპეზოს, სკრიპტორიუმს, საცხოვრებელ სენაკებს და სამეურნეო შენობებს.
1036 წელს ტაძარი ნაწილობრივ (აღმოსავლეთ და სამხრეთ აფსიდები) მოუხატავთ ტაოს წარჩინებული სახელმწიფო მოღვაწის, პატრიკიოს ჯოჯიკის დაკვეთით (შემორჩენილია მხატვრობისა და თანმხლები წარწერის ფრაგმენტები).
1022-1025 წლებში ბიზანტიის იმპერატორების ბასილი II-ისა (976-1025) და მისი ძმის კონსტანტინე VIII-ის (1025-1028) ბრძანებით ტაძარი ხელახლა გადაუხურავთ, ხოლო გუმბათი დაუბურავთ მუქწითლად, მწვანედ და მოყავისფროდ მოჭიქული კრამიტით.
ტაძრის აღმოსავლეთ ფასადზე ყურადღებას იქცევს სარკმლისზედა ქვაზე ამოკვეთილი ოთხსტრიქონიანი წარწერა, რომელშიც დიდებით არიან მოხსენიებული ტაძრის მშენებლობის მოთავეები ბაგრატი და დავითი, მონასტრის პირველი მამასახლისები მიქაელი და იოანე და ტაძრის მშენებლობის ხელმძღვანელი გრიგოლი. წარწერა 963-966 წლებით თარიღდება. იგი ყველაზე ძველია ტაძრის წარწერებს შორის. წარწერის ქვემოთ, სარკმლის წარბის ორივე მხარეს, ამოკაწრულია წრეებში ჩასმული ბორჯღალი (მარცხნივ) და სოლომონის ვარსკვლავი (მარჯვნივ) - ბაგრატიონთა ერთ-ერთი საგვარეულო ემბლემა, რადგანაც ითვლება, რომ ისინი დავით წინასწარმეტყველის შთამომავლები არიან.
სამხრეთის შესასვლელის კარის ტიმპანზე წითელი საღებავით შესრულებულია 12-სტრიქონიანი ასომთავრული წარწერა. მასში აღნიშნულია, რომ ეკლესია აგებულია მეფე ადარნასე III კურაპალატის ძეთა, ბაგრატისა და დავითის მიერ, გრიგოლის ზედამდგომლობით. აქვე აღრიცხულია ტაძრის მშენებლობის ყოველწლიური დანახარჯი. კერძოდ, ტაძრის მშენებლობაზე წლის განმავლობაში გაიცემოდა 20000 დრამა კალატოზებისა და მუშების გასამრჯელოდ და ქვიშის მზიდავი ხარების ქირაზე; იხარჯებოდა 5000 ფიალა ღვინო, 50 ლიტრა რკინა, 250 გრივი ხორბალი; მშენებლობაზე მუდმივად მუშაობდა 70 კალატოზი, ხურო და მჭედელი; ამასთანავე, მშენებლობისთვის რიყეზე აკრეფილ ქვას ეზიდებოდა 30 ხარი; როგორც ჩანს სოფელ გრიგოლწმინდის (დღეს მისი ადგილმდებარეობა უცნობია) კარიერიდან, სამშენებლო ქვას ეზიდებოდა 30 ჯორი და იმდენივე ხარი. კიდევ რაღაცას ეზიდებოდა 60 ხარი (თუ რას - არ ჩანს, რადგან წარწერის ტექსტი ამ ადგილას დაზიანებულია და ნაკლული); ამას გარდა, 80 მუშა რაღაც საქმით იყო დაკავებული, სახელდობრ რით, არ ირკვევა, რადგან, ტექსტის ბოლო ნაწილი ნაკლულია. ეს უნიკალური შინაარსის წარწერა, რომელსაც ანალოგი არ მოეპოვება არა მარტო ქართულ, არამედ ზოგად ეპიგრაფიკაში, ტაძრის მშენებლობის თანადროულია და 973-976 წლებით თარიღდება.
 ასევე მისი თანადროულია სინგურით შესრულებული მეორე ქართული ასომთავრული წარწერა, რომელიც მოთავსებულია ტაძრის სამხრეთი შესასვლელის მარცხენა გვერდის ქვის ფილებზე. თავის დროზე იგი 30-ზე მეტსტრიქონიანი იყო. მათგან ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ პირველმა 16-მა სტრიქონმა. ეს წარწერაც კტიტორული შინაარსისა ყოფილა და მასში დავით მეფე და ბაგრატ ერისთავთა ერისთავი იხსენიებოდნენ.
XIX საუკუნის II ნახევარში ადგილობრივმა მოსახლეობამ ეკლესიის სამხრეთ მკლავში ჯამე მოაწყო, რომელიც 1983 წელს, ახალი ჯამეს აგების შემდეგ, გააუქმეს. 2003 წელს, ძველი ჯამეს შემორჩენილი კედლის დაშლისას, აღმოჩნდა მასში ჩადგმული, სკულპტურული გამოსახულებებით შემკული ორი შესანიშნავი მემორიალური სტელა (ამჟამად დაცულია არზრუმის მუზეუმში). ერთ მათგანზე (სიმაღლე - 130 სმ) გამოსახულნი არიან: ზემოთ - იოანე ნათლისმცემელი და მის ქვემოთ - ბაგრატ ერისთავთა ერისთავი (წარწერის მიხედვით უკვე გარდაცვლილი), ხოლო მეორეზე (სიმაღლე - 157 სმ): ზემოთ -ნიკოპეის ტიპის ღმრთისმშობელი ყრმით და მის ქვემოთ - დავით კურაპალატი. შტელებზე შემორჩენილი მრავალრიცხოვანი წარწერებიდან, ერთ-ერთში აღნიშნულია ტაძრის მშენებლობის დაწყების ზუსტი თარიღი - 963 წლის 2 ოქტომბერი, სამშაბათი.
ოშკის ტაძარი ტრიკონქის ტიპის ჯვარ-გუმბათოვანი ნაგებობაა (სიგრძე შიგნით -40.6 მ, სიგანე - 27 მ, სიმაღლე გუმბათის წვერამდე - 34 მ). მისი აღმოსავლეთის, სამხრეთის და ჩრდილოეთის მკლავები, როგორც ეს ტრიკონქის ტიპის ნაგებობებისთვისაა დამახასიათებელი, დასრულებულია აფსიდებით, ხოლო დასავლეთის მკლავი სწორკუთხაა. სამივე აფსიდის ორივე მხარეს, ორ სართულად, განთავსებულია ნახევარწრიული აფსიდებით დასრულებული, თითქმის ერთი ზომის და მოყვანილობის კამაროვანი სადგომები.
დასავლეთის მკლავის დასავლეთ კედელთან თავდაპირველად მოწყობილი ყოფილა პატრონიკე. დასავლეთის მკლავს ჩრდილოეთით ეკვრის ორსართულიანი გალერეა, რომლის მეორე სართული ქალების სამყოფელი, ე. წ. საქალებო ყოფილა. მის ქვეშ მდებარეობს აფსიდით დასრულებული კამაროვანი სადგომი. დასავლეთის მკლავის სამხრეთ კედლის გასწვრივ გარედან გაყოლებულია ზიგზაგისებრი სახურავით გადახურული ღია გალერეა-კარიბჭე. მისი შიდა სივრცე ოთხი სვეტით ორ ნაწილადაა გაყოფილი. ჩრდილოეთის ნაწილი ოთხი კვადრატული, ბრტყელი სეგმენტოვანი გუმბათით გადახურული უბისგან და აფსიდისგან შედგება. სამხრეთის ნაწილი შედარებით ვიწროა და სამხრეთით ოთხი ფართო თაღითაა გახსნილი. ოთხივე სვეტის ზედაპირი მდიდრულადაა მორთული ჩუქურთმებითა და ფიგურული რელიეფებით. მათ ქართულ ხუროთმოძრღვრებაში ანალოგი არ მოეძებნება.
ტაძრის ინტერიერში შემორჩენილია სხვადასხვა დროის მხატვრობის ფრაგმენტები: მშენებლობის დროინდელია სამხრეთ პასტოფორიუმის კონქში და სამხრეთ-დასავლეთ გუმბათქვეშა ბურჯის ნიშაში გამოსახული "ქრისტეს დიდების" სცენის ნაშთები; 1036 წელს განეკუთვნება საკურთხევლის აფსიდში გამოსახული კომპოზიცია, სადაც წარმოდგენილი ყოფილა აღსაყდრებული ქრისტე მთავარანგელოზებს შორის, ქვემოთ - ღვთისმშობელი ორანტა მოციქულთა შორის და იოანე ნათლისმცემელი, ხოლო სულ ბოლოს - ეკლესიის მამები, წმინდანები და დიაკვნები (მოღწეულია მხოლოდ ფრაგმენტები); ამავე დროისაა სამხრეთ მკლავის აფსიდში წარმოდგენილი "ჯვარცმის" და "ვედრების" დაზიანებული კომპოზიციები. მათ შორისაა სცენები მეფე ბაგრატ IV-ისა (1027-1072) და ბიზანტიელ პრინცესა ელენეს ქორწილი ტაოში მდებარე ბანას ტაძარში; აქვეა მოხატულობის დამკვეთის - ჯოჯიკ პატრიკიოსის ფიგურა. კომპოზიციას ახლდა, ამჟამად ფრაგმენტულად შემორჩენილი, ქართული ასომთავრული წარწერები. სამხრეთ-დასავლეთ გალლერიეს აფსიდში შემორჩენილია ღვთისმშობლისა და ანგელოზის გამოსახულებათა ნაშთები.
ინტერიერში, დასავლეთის ორივე გუმბათქვეშა ბურჯში, ჩართულია მეფისა და წინამძღვრის დასაჯდომი თითო სატახტე ნიში; მათგან დეკორატიულადაა გაფორმებული სამხრეთ-დასავლეთ ბურჯის ნიში, რომლის კონქის ორივე მხარეს მოთავსებულია ოშკის მაშენებელთა - დავითისა და ბაგრატის - რელიეფური ბიუსტები, წითელი საღებავით შესრულებული ასომთავრული წარწერებით (ისინი თითქმის მთლიანად წაშლილია). თითოეული მათგანის გვერდით, ფონზე, წარწერილია წმინდანის სახელი: დავითის მარჯვენა მხარეს - ღვთისმშობლის, ბაგრატის მხაარეს - წმ. იოანე ნათლისმცემლის. ნიშის ზედა ნაწილში "ქრისტეს დიდების" ფრესკული გამოსახულება ყოფილა, რაც "ვედრების" შემოკლებული ვერსიაა.
გარედან ტაძრის მკლავების კედლები (გარდა დასავლეთისა) მორთულია ყრუ თაღებითა და მათში ჩართული სხვადასხვა ზომის სამკუთხა ნიშებით. ცენტრისკენ მზარდ თაღებში მრავალფეროვანი მცენარეული და გეომეტრიული ჩუქურთმებია ცხოველთა, ფრინველთა და ცალკეულ სიმბოლოთა გამოსახულებებით.
მორთულობის მხრივ გამოირჩევა სამხრეთის ფასადი: სამხრეთის მკლავის შუა თაღში, სარკმლის ზემოთ, გამოსახულია არწივი, რომელიც ბრჭყალებით ხარს ჩაფრენია. თაღის ზედა არეში, ერთმანეთის გვერდით, ფრონტალურად წარმოდგენილია ორი მთავარანგელოზი შესაბამისი წარწერებით: მარცხნივ - მიქაელი, მარჯვნივ - გაბრიელი.
პასტოფორიუმის სამხრეთ კედელზე წარმოდგენილია ხუთი მონუმენტური ფიგურისგან შედგენილი "ვედრების" კომპოზიცია. თითოეული ფიგურა კირქვის ცალ-ცალკე ბლოკზეა გამოკვეთილი. კომპოზიციის შუაში ქრისტეს ფრონტალური გამოსახულებაა, ზეაღმართული მაკურთხებელი მარჯვენით; მის აღმოსავლეთით ამოკვეთილი ყოფილა ვერტიკალური წარწერა, რომლისგანაც ორი ასო შემორჩა; ქრისტეს მარჯვნივ პატიოსანი თვლებით შემკულ ფეხსადგამზე მდგომი, მაცხოვრისაკენ ვედრების ჟესტით ხელებგაწვდილი ღმრთისმშობლის ფიგურა იყო (განძის მაძიებელთა მიერ, კომპოზიციის ქვემოთ, კედლის გამონგრევის შედეგად, ზემონახსენები ღვთისმშობლისგამოსახულებიანი ქვის ბლოკი ჩამოვარდა. იგი კარგა ხანს მიწაზე ესვენა, ბოლო წლებში კი დაიკარგა); ქრისტეს მარცხნივ წმ. იოანე ნათლისმცემლის გამოსახულებაა. "ვედრების" ჯგუფის ორივე მხარეს, შესაბამისი წარწერებით, წარმოდგენილია კტიტორები: მარცხენა მხარეს - ბაგრატ ერისთავთა ერისთავი, ხოლო მარჯვნივ - მისი ძმა, მეფე დავით III. ორივეს ხელში უჭირავს ეკლესიის მოდელი, აცვია მდიდრულად მორთული სამოსი; ორთავეს ადგას ოთხკუთხა შარავანდი და ძვირფასი ქვებით შემკული გვირგვინი (შემორჩენილია მხოლოდ დავითის გვირგვინის ნაწილი). მთელი კომპოზიციის ფონი ადრე მეწამული ფერით ყოფილა დაფერილი. აღსანიშნავია, რომ "ვედრების" ამგვარი კომპოზიცია, არა მხოლოდ ქართულ, არამედ ქრისტიანულ ხელოვნებაში, პირველად სწორედ აქ, ოშკშია დადასტურებული. კომპოზიციის ზემოთ და გვერდებზე მოთავსებული იყო წითელი საღებავით შესრულებული, კტიტორულ-მემორიალური შინაარსის რამდენიმე ასომთავრული წარწერა.
ტაძრის დასავლეთ ფასადის ღერძზე უხვად შემკული შეწყვილებული სარკმელია. მათი თაღების შეერთების ადგილის ზემოთ გამოსახულია სამსაფეხუროვან სვეტზე მდგომი, ხელებაპყრობილი წმ. სვიმეონ მესვეტის რელიეფური ბიუსტი.
სამხრეთ გალერეის ოთხივე სვეტი მორთულა ჩუქურთმებითა და ფიგურული რელიეფებით. მათ შორის გამოირჩევა დასავლეთ კვადრატის რვაწახნაგა სვეტის (სიმაღლე - 2.7 მ) შემკულობა: სვეტის კაპიტელს წრიულად გარს ევლება ანგელოზების, მთავარანგელოზების, სერაფიმების, ქერუბიმების და ტეტრამორფების რელიეფური სვეტის ჩრდილო-დასავლეთი და სამხრეთ-დასავლეთი გვერდების ოდნავ ამოზიდულ ზედაპირებზე სირიელ მკურნალთა წმ. კოზმანისა (ჩრდილოეთით) და წმ. დამიანეს (სამხრეთით) მოზრდილი ნახევარფიგურებია გამოსახული. ორთავეს ახლავს წითელი საღებავით შესრულებული ასომთავრული წარწერები.
დასავლეთი მკლავის სამხრეთ კედელთან ყოფილა მიწისქვეშა სამნაწილიანი კამაროვანი კრიპტა, რომელიც ამჟამად ქვაღორღითაა ამოვსებული.
ეკლესიის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, დაახლოებით 60 მეტრზე, შემორჩენილია სატრაპეზოს ნაშთები. მასზე ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხრიდან მიდგმულია კვადრატული გეგმის გუმბათოვანი ნაგებობა - მონასტრის სკრიპტორიუმი და ბიბლიოთეკა.
ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთით, 250 მ-ის დაშორებით, ორი სამლოცველოს ნაშთია. ითვლება, რომ ისინი აგებულია ტაძარზე ცოტა ხნით ადრე.
ოშკის მონასტერი, როგორც ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სასულიერო ცენტრი, მწიგნობრობისა და განათლების დიდი კერაც იყო. აქ სხვადასხვა დროს ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა არაერთი თვალსაჩინო სახელმწიფო მოღვაწე, მწიგნობარი, ღმრთისმეტყველი, ჰიმნოგრაფი, კალიგრაფი და ხელოვანი. სკრიპტორიუმის კედლებში შექმნილი, გადაწერილი და ნათარგმნია დღემდე მოღწეული არაერთი დიდებული ძეგლი, რომლებიც დაცულია საქართველოსა და ძველ ქართულ სამონასტრო სამწერლობო ცენტრში, ათონის ივერთა მონასტერში (ივირონი, ივერიონი). მათ შორისაა 979-980 წლებში ქართველი სახელმწიფო და სასულიერო მოღვაწის, დავით კურაპალატის სახელგანთქმული სარდლის, ათონის ივერთა მონასტრის ერთ-ერთი მაშენებლის, ტაოელი დიდებულის თორნიკე ერისთავის შეკვეთით გადაწერილი და ამჟამად ათონზე იმავე მონასტერში დაცული ე. წ. ოშკის ბიბლიის ტექსტის სრული ქართული თარგმანი; დავით ოშკელისა და არქიპოს მიერ ეპისკოპოს სტეფანე მტბევარის დაკვეთით 995 წელს გადაწერილი ე. წ. ტბეთის სახარება, რომელიც ამჟამად პეტერბურგში, რუსეთის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში ინახება; საქართველოში, მესტიის მუზეუმში დაცულია 1033 წელს ოშკში გადაწერილი სახარება-ოთხთავი შესანიშნავი სატიტულო ჯვრითა და მახარებელთა მინიატურებით. ოშკის მონასტერში მრავლად იქმნებოდა ხატები, ჯვრები და საეკლესიო ნივთები. მათ შორის ჩვენამდე მოაღწია დავით კურაპალატის მიერ დაკვეთილმა ვერცხლის მოოქროვილმა საწინამძღვრე ჯვარმა. იგი X საუკუნის მიწურულს შეუსრულებია ასათ ოქრომჭედელს (დაცულია საქართველოს ეროვნულ მუზეუმში).
ოშკის დიდებულმა ტაძარმა უდიდესი როლი შეასრულა ქართული საეკლესიო არქიტექტურის შემდგომ განვითარებაში და ეს ბრწყინვალე, დღესდღეობით დანგრევის პირას მდგარი ძეგლი, გადაუდებელ შველას ითხოვს.

გამოყენებული მასალა:

თამაზ დვალის, ნუგზარ ანდღულაძის, ვალერი სილოგავას "ოშკი" - პირველი გამოცემა ახალი სერიის "ქართული ნივთიერი კულტურის ძეგლები საზღვარგარეთ". 

ხერთვისი

ხერთვისი

ხერთვისი ერთ-ერთი საუკეთესო ქმნილებაა ქართულ ხუროთმოძღვრებაში. მთელი ანსამბლი ისეა შერწყმული კლდესთან რომ მას მნახველი აღტაცებაში მოჰყავს.
საუკუნეთა მანძილზე სამხრეთ საქართველოზე გამავალი მაგისტრალური გზა მტკვრის ხეობას მიჰყვებოდა. ამიტომაც გასაკვირი არ არის, რომ ყველა ეპოქის მესვეურთ ეზრუნათ მის დაცვა-გამაგრებაზე; ამის შედეგია მრავალი ციხისა და ციხე-ქალაქის ნანგრევები, რომელნიც გაფანტულია მთელი ამ გზის გაყოლებაზე. ამ ნანგრევებში გამოირჩევა ხერთვისიც.
ხერთვისის ციხე ჯავახეთში, მდინარე ფარავნისა და მტკვრის შესართავთან მაღალ, კლდოვან მთაზეა აღმართულია. ციხის პატრონი არა მარტო ამ პუნქტის, მთელი ამ მხარის მფლობელიც იქნებოდა.
ხერთვისის ანსამბლი მრავალფეროვანია. ლეონტი მროველი მის წარმოშობას ანტიკურ ხანას მიაწერს და მას საქართველოს პირველ ქალაქთა შორის იხსენიებს, დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე IV საუკუნეში. სამწუხაროდ, არაფერი ვიცით მის მომდევნო ხანაზე. ვიცით მხოლოდ, რომ შუა საუკუნეებში იქ ციხე მდგარა. დღესდღეობით შემორჩენილი ნაგებობები X-XIV საუკუნეებით თრიღდება. უფრო გვიან, XVIII აუკუნის მეორე ნახევარში, როდესაც ხერთვისი ოსმალებს ეკავათ, იგი ისევ ქალაქად იხსენიება.
დღეისათვის მიწის ზემოთ ანტიკური ქალაქის ნანგრევები აღარ ჩანს, მაგრამ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ნაშთები მიწის ქვეშ იმალებოდეს.
უკანასკნელ პერიოდში ციხე ორი მთავარი ნაწილისაგან შედგებოდა: ერთი იყო ციტადელი, მეორე - ციხის გალავანი. პირველი მათგანი მაღლაა, მეორე მას აღმოსავლეთიდან და სამხრეთიდან აკრავს. მართალია, ციტადელი თავისთავად დიდია, მაგრამ გალავანს გაცილებით ვრცელი ფართობი უკავია. ძლიერი დაზიანების გამო არ ხერხდება გალავნის კედლების სიმაღლის დადგენა.
ციტადელს მთის ვიწრო კლდოვანი ქიმი უკავია და ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან მიუდგომელია. მას იცავს მაღალი, თითქმის შვეული კლდე, ხოლო იქ, სადაც ფეხის მოკიდება შეიძლება, კედელია აღმართული.
ციტადელი რამდენიმე მონაკვეთისაგან შედგება. მაღალი კედლები ქონგურებით მთავრდება. კედლებს მიჰყვება კოშკები და ბურჯები. კოშკებიდან გამოირჩევა გვიანი წარმოშობის პრიზმული კოშკი, რომელიც დასავლეთის მონაკვეთში დგას და უფრო ადრეული ხუთგვერდა კოშკი, რომელიც აღმოსავლეთის ბოლოს იცავს.
არა ჩანს, თუ როგორ იყო გადაჭრილი ციხის წყლით მომარაგების საკითხი ადრეულ საუკუნეებში. მოგვიანებით კი ციტადელის ჩრდილო-დასავლეთის მონაკვეთზე მდინარეზე ჩასასვლელად გვირაბი მიუშენებიათ.
როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ხერთვისის ციხის ადრეული საუკუნეების ისტორიაზე ცოტა რამ ვიცით. შედარებით მეტი ცნობებია შემორჩენილი X-XI საუკუნეებიდან, მაგრამ ცხადია, რომ ამ სტრატეგიულად მეტად მარჯვე ადგილზე მდგარ ციხეს რთული და მშფოთვარე ცხოვრება ექნებოდა.
მოქმედი ციხე ხშირად საჭიროებს რესტავრაციას, ეპოქის შესაბამისი დამატებების მიშენებას და სხვა. კერძოდ, ხერთვისში ასეთი სამუშაო ჩაუტარებია მეფეთა-მეფის მოლარეთუხუცესს, ვინმე ზაქარიას XIV საუკუნის შუა წლებში. აწ დაკარგული ამ წარწერის მიხედვით, ზაქარიას აქ აუგია კოშკი და გალავანი.
მომდევნო საუკუნეებში ხერთვისის ციხის ისტორია უშუალოდ დაკავშირებულია სამცხე-საათაბაგოს ისტორიასთან; იგი ჯაყელი ათაბაგების საიმედო სიმაგრეს წარმოადგენდა. ცნობილია, რომ მანუჩარ II ათაბაგმა 1588 წელს ხერთვისის ციხე შაჰ-აბასს დაუთმო. უფრო გვიან, სამცხეს შეფარებულმა გიორგი სააკაძემ ჯერ ყორჩიბაშის მიერ გამოგზავნილი დიდი ჯარი სასტიკად დაამარცხა ასპინძასთან, შემდეგ კი ხერთვისი და სხვა ციხეებიც აიღო. სამწუხაროდ, ქართველთა ხმლით დაბრუნებული ეს ციხეები საქართველოს კი არ შემოუმტკიცდა, არამედ ხონთქარს გადაეცა. ამ დღიდან მოკიდებული ხერთვისში ფაშა იჯდა.
დიდი ხნის განმავლობაში ხერთვისისა და საერთოდ, თურქეთის მიერ მიტაცებული სამხრეთ საქართველოს დაბრუნების რეალური შესაძლებლობა არ დამდგარა. როგორ შეეძლო დაუძლურებულ საქართველოს ოსმალეთის იმპერიას გამკლავებოდა! იმედის ნაპერწკალმა ცოტათი გაიღვიძა XVIII საუკუნის 70-იან წლებში, როდესაც ქართველებმა რუსეთის დახმარებით სცადეს დაკარგული მიწების დაბრუნება.
1771 წელს რუსეთით შეგულიანებულმა ერეკლე მეფემ ხონთქარს შეუტია, აიღო ხერთვისი და შიგ თავისი მეციხოვნეები ჩააყენა. მაგრამ ასე კარგად წამოწყებული საქმე ჩაიშალა მოკავშირეებმა თავი შეიკავეს ოპერაციის განგრძობაზე და ციხეში გარნიზონის დატოვებაზეც კი. მეფე იძულებული შეიქნა ციხე დაეტოვებინა. ერეკლემ დიდძალი ქონება წამოიდო ხერთვისიდან. მემატიანის ცნობით ,,არს იგი ხვრთვისი ქალაქი და ამის გამო აქვნდათ მრავალი სიმდიდრე".
ხერთვისის სხვა მიმდებარე მხარესთან ერთად დაბრუნება მოხდა მხოლოდ 1828 წელს. ამ დროისათვის საერთოდ ქართულმა ციხეებმა უკვე დაკარგეს თავისი ფუნქციები; ახალ ვითარებაში ძველ ციხეებს აღარ იყენებდნენ. ასეული წლების განმავლობაში მრავლის მოწმე ეს ციხე დღესაც ბევრ საიდუმლოს ინახავს თავის წიაღში.

ზარზმა

ზარზმა

პატარა სოფელი ზარზმა ქვაბლიანის ხეობაში მდებარეობს, რაიონის ცენტრის - ადიგენის დასავლეთით, ექვსიოდე კილომეტრის დაშორებით. სოფელი მდინარის მარჯვენა ნაპირას, ჩრდილოეთისაკენ დაქანებულ ფერდზეა. მის ზემოთ, მთაზე, წიწვიანი ტყეა, ხოლო ფერდის ძირში ქვაბლიანს მდინარე ძინძე ერთვის. როცა ზარზმის ეკლესიის დასავლეთის კედელთან დგახარ, ორ ხეობას ხედავ: პირდაპირ ქვაბლიანის წყლის ხეობაა, მარცხნივ კი - ძინძეს: აქეთ მიემართება გზა გოდერძის უღელტეხილისა და აჭარისკენ.
ზარზმაში რამდენიმე ძველი ნაგებობაა: დიდი ტაძარი და მასზე აღმოსავლეთით მიშენებული სამლოცველო, სამრეკლო და მის ჩრდილოეთის კედელს მიბჯენილი სამლოცველო; ასეთივე მცირე, ერთნავიანი სამლოცველო ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთის კუთხესთან; ორი მცირე ეკლესიის ნანგრევი ეკლესიის სამხრეთით და წყარო ტაძრის აღმოსავლეთით.
სამრეკლოს დასავლეთის კედელთან მიწაში რაღაც ღრმულია, რომელშიაც ნანგრევის ლოდები ყრია. ადგილობრივ მცხოვრებთა გადმოცემით, აქედან იწყებოდა მდინარეზე ჩასასვლელი გვირაბი. ახლა გვირაბი მიწითაა ამოვსებული.
ზარზმის ტაძარს ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ამ ადგილას ეკლესია გაცილებით ადრე აშენდა, ვიდრე ახლანდელ დიდ ტაძარს ააგებდნენ. ზარზმის მონასტერს საფუძველი ჩაუყარა ადრინდელი ფეოდალური ხანის ცნობილმა სასულიერო მოღვაწემ სერაპიონ ზარზმელმა (მისი ცხოვრების დროის შესახებ, სხვადასხვა მოსაზრებები არსებობს). სერაპიონისა და მისი მომდევნო წინამძღვრების სამშენებლო მოღვაწეობის ამბავს ჩვენ კარგად ვიცნობთ ბასილ ზარზმელის შესანიშნავი თხზულების "სერაპიონ ზარზმელის ცხოვრების" წყალობით.
ბასილის მოთხრობის თანახმად, სერაპიონი კლარჯი იყო, მიქელ პარეხელის მოწაფე. იგი თავის ძმასთან ერთად, მაშინ წამოვიდა "ქვეყნად სამცხისად", როცა მიქელს გამოეცხადა "ვინმე, ვითარცა მღდელ-შუენიერად შემოსილი" და აუწყა, შენი მოწაფეები უნდა წავიდნენ და დააარსონ მონასტერი იქ, სადაც მათ ღმერთი ანიშნებსო. სერაპიონმა და მისმა ძმამ თან წამოიღეს ფერისცვალების ხატი და ბევრი ძებნის შემდეგ, სხვადასხვა სასწაულებისა და ხილვათა მიხედვით, ნახეს სამონასტრო ადგილი.
იქაურმა მთავარმა გიორგი ჩარჩანელმა, დიდი დახმარება აღმოუჩინა სერაპიონს. ბასილს განმარტებული აქვს, რატომ ეწოდა ამ ადგილს ზარზმა. სერაპიონმა სასწაული მოუვლინა მახლობელი დაბის მცხოვრებთ, რომლებიც მტრულად შეხვდნენ მას: ერთ დღეს გასკდა კედელი და წამოვიდა ნიაღვარი, რომელმაც თითქმის მთელი სოფელი წალეკა. ამ სასწაულმა ისეთი თავზარი დასცა ყველას, რომ ბასილის აზრით: "რამეთუ ეწოდა ზარზმა, რომელი ზარითა და შიშითა მიუთხრობელითა შეპყრობილ იყვნეს".
ეკლესიის ადგილის შერჩევის შემდეგ, "დადვეს საფუძველი". ხუროთმოძღვარი ყოფილა ვინმე გარბანელი და "ორნი იგი ძმანი", ზარზმის მახლობლად მცხოვრებნი, რომლებიც სერაპიონის სასწაულის შემდეგ ბერებად ეკურთხნენ.
ეკლესიის შენებას სამ წელიწადს მოუნდნენ. როცა იგი "სრულ იქმნა", ტაძარი შეამკეს და "აღმართეს მას შინა ცხოველმყოფელი ხატი ფერისცვალებისაი". ამის შემდეგ ააგეს სენაკები ბერებისთვის, რომელთა რიცხვი სწრაფად იზრდებოდა. გიორგი ჩორჩანელმა ზარზმას სოფლები და მამულები შესწირა, სერაპიონმა "განაჩინნა წესნი და კანონნი საეკლესიონი", მონასტერმა იწყო ზრდა და ზარზმაში, მანამდის უდაბურ, უღრანი ტყით დაფარულ ადგილას, ქართული კულტურის ახალი კერა გაჩნდა.
ზარზმის მეორე ეკლესია, რომლის აგება სერაპიონმა ძმებს უანდერძა, რამდენიმე ხნის შემდეგ დაიწყეს ერთი გლეხი კაცის "წარსაგებელით" (ხარჯით). როცა ეკლესია სარკმლებამდის ააშენეს, დაილია ამ კაცის მიერ შეწირული ოქრო, ამ ადგილას ის გლეხი გამოაქანდაკეს, ხოლო როცა სარკმლებიც მოათავეს, გამოხატეს მიქელ წინამძღვარი და მშენებლობის ხელმძღვანელიც. ეს ყველაფერი ბასილის თხზულებაშია ნაამბობი.
ზარზმის ამ უძველეს ტაძრებს ჩვენამდის არ მოუღწევია. ახლა ზარზმაში ყველაზე ძველი ისტორიული ძეგლია დიდი წარწერა სამრეკლოს გვერდით მდებარე სამლოცველოს შესასვლელის თავზე. წინათ წარწერა სხვა შენობაზე ყოფილა, ახლანდელ ადგილას იგი უფრო გვიან გადმოიტანეს და რაკი წარწერიანი ქვა მისთვის განკუთვნილ ადგილას არ ეტეოდა, მას მარჯვენა ნაწილი ჩამოაჭრეს.
შეიძლება ითქვას, რომ ეს წარწერა ყველაზე ღირსშესანიშნავთაგანია ძველ ქართულ წარწერათა შორის. იგი X საუკუნის დასასრულს (979-1001) ეკუთვნის და დავით კურაპალატის დროინდელ ამბავს მოგვითხრობს - ქართველთა ლაშქრობას აჯანყებულ ბარდა სკლიაროსის წინააღმდეგ, ბიზანტიის მეფეთა დასახმარებლად. "მე, ივანე ძემან სულისამან, აღვაშენე წმიდაი ეგუტერი" (სამლოცველო), წერს ლაშქრობის მონაწილე, რომელსაც რაღაც კავშირი ჰქონია ზარზმასთან, "მას ჟამსა, ოდეს საბერძნეთს გადგა სკლიაროსი, დავით კურაპალატი ადიდენ ღმერთმან, უშუელა წმიდათა მეფეთა და ჩუენ ყოველნი ლაშქარს წარგვავლინნა".
ივანე სულისძის წარწერა მოწმობს, რომ X-XI საუკუნეების მიჯნაზე ზარზმა მნიშვნელოვანი ცენტრი იყო, იქ გაცხოველებული მშენებლობა წარმოებდა. ამასვე მოწმობს XI საუკუნის შესანიშნავი ჭედური ნივთები, რომლებიც წინათ ზარზმას ეკუთვნოდა. ახლა ისინი ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში ინახება. ზარზმის მთავარი ტაძარი, რომელმაც, როგორც ჩანს, ადრინდელ შენობათა ადგილი დაიჭირა, XIV საუკუნის პირველ წლებშია აგებული, სამცხის ათაბაგის ბექა მანდატურთუხუცესის დროს (იმდროინდელია სამრეკლოც ჩამატებულ ნაწილთა გამოკლებით).
ტაძარი თლილი ქვით ნაგები გუმბათიანი შენობაა იმავე ტიპისა, რომელსაც საფარის წმ. საბას ტაძარი მიეკუთვნება. მაგრამ მას სხვაგვარი, უფრო მსუბუქი პროპორციები აქვს, ხოლო კარიბჭე დასავლეთით კი არაა, არამედ სამხრეთით, მთელი ფასადზე გაყოლებით. ეს კარიბჭე, სამი ღია თაღით ეკლესიის შესასვლელის წინ, დიდად ამშვენებს ზარზმის ტაძარს (ასეთი კარიბჭე ზარზმის თანამედროვე არც ერთ სხვა დიდ ეკლესიას არა აქვს). განსხვავებულია ჩუქურთმის სახეები და მორთულობის ცალკეული ნაწილებიც.
აღმოსავლეთის ფასადზე აქ მთავარ ყურადღებას იპყრობს უზარმაზარი მოჩუქურთმებული ჯვარი მთავარი სარკმლის თავზე. ამგვარ ჯვრებს ქართული ტაძრების ფასადზე ადრეც ვხვდებით, მაგრამ ზარზმის თანამედროვე შენობებში მათი ზომა განსაკუთრებით დიდია. ჯვრის მკლავები ფასადის თითქმის მთელ სიგანეს წვდება.
მნახველის გაკვირვება შესაძლებელია გამოიწვიოს დასავლეთის ფასადმა. აქ მთავარი სარკმელი და შესასვლელი ერთ შვეულ ღერძზე არაა მოთავსებული. ეს უჩვეულო შთაბეჭდილებას ტოვებს, მაგრამ ხუროთმოძღვრის ჩანაფიქრი ადვილი გასაგებია: სარკმელი ზუსტად ფასადის ზემო ნაწილის ცენტრშია მოქცეული, შესასვლელი კი ზუსტად ქვემო ნაწილის ცენტრში. ეს ნაწილი კი უფრო განიერია., რადგანაც მას მარჯვენა მხარეს სამხრეთის მინაშენის დასავლეთის კედელი ემატება.
გუმბათის ყელზე, ისევე, როგორც საფარის წმ. საბას ტაძარში, თითო სარკმლის გამოტოვებით, ცრუ სარკმელია გაკეთებული. არც ერთ სხვა ეპოქაში, გარდა საფარისა და ზარზმის ეპოქისა, არ გვხვდება.
ზარზმის კედლებზე მრავალგვარი ჩუქურთმაა ამოკვეთილი, მაგრამ ხუროთმოძღვარი ამითაც არ დაკმაყოფილებულა და კედლის წყობაში სხვადასხვა ფერის ქვა გამოუყენებია. ზოგან სხვა ფერის ქვა ძირითადი ქვის ფონზეა აქა-იქ მიმოფანტული, გუმბათის ყელზე კი (სარკმლებს ზემოთ) ორგვარი ქვის ჭადრაკული წყობაა. უფრო მეტიც, გუმბათის ყელზე, ჩუქურთმის არშიებში, ფონი შეღებილია. ამის გამო, ჩუქურთმა შორიდან უფრო მკაფიოდ ჩანს.
ზარზმის ტაძარი ამჟამად სრულიად დაუზიანებლად დგას, თითქოს ახალი აშენებული იყოს. ხელუხლებელია მისი კედლები და სახურავი. რა თქმა უნდა, ტაძარს ჩვენს, დრომდის უვნებლად არ მოუღწევია. იგი შეაკეთეს XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე. მაშინ აღადგინეს მისი მხატვრობაც, რომელიც ჭუჭყის ისეთი ფენით იყო დაფარული, რომ ბევრი რამ არც გაირჩეოდა. სამწუხაროდ, შემკეთებელნი მარტო გაწმენდა-გამაგრებით არ დაკმაყოფილდნენ, მათ განაახლეს მხატვრობა და ამან დიდი ზიანი მოუტანა მას. საფარის ნახვის შემდეგ განსაკუთრებით იგრძნობა, რამდენად უსიამოვნოა ფერთა შეხამება ზარზმაში; მხატვრობამ დაკარგა ძველი ქართული ფრესკებისთვის დამახასიათებელი სიცხოველე და მეტყველება. მიუხედავად ამისა, ზარზმის მხატვრობა ძალიან მნიშვნელოვანი ძეგლია. იშვიათია, რომ ძველ მხატვრობაში თითქმის ყველა სურათი და ყველა ფიგურა იყოს გადარჩენილი ისიე, როგორც ზარზმაშია. აქ ტაძრის სრული მოხატულობა გვაქვს. დიდი მნიშვნელობა აქვს იმასაც, რომ ზარზმის მხატვრობაში მრავალი ისტორიული პირის პორტრეტია წარმოდგენილი. ამ პორტრეტებს მხატვრობის, ქვემო რიგი უჭირავს.
ტაძარში კარიბჭიდან შევდივართ. სამხრეთის კედელზე, შესასვლელის მხარეს, გამოხატული არიან სამცხის ათაბაგები: სარგის I, მისი ძე ბექა მანდატურთუხუცესი და მისი შვილები სარგის II და ყუარყუარე (იგივე პირნი, რომელნიც საფარაშიაც არიან დახატულნი). ეკლესიის მოდელი ხელში არც ერთს არა აქვს, რაც გვაფიქრებინებს, რომ ზარზმა მათი აშენებული კი არ არის, არამედ ადგილობრივ ფეოდალთა მიერაა აშენებული. ჯაყელები აქ დახატული არიან როგორც ქვეყნის მფლობელნი, მთავარნი და არა როგორც მშენებელნი. სარგის I-ს შარავანდი აქვს გაკეთებული. ეს მოწმობს, რომ იმ დროს იგი უკვე გარდაცვლილი ან ბერად აღკვეცილი იყო.
შესასვლელის პირდაპირ, ჩრდილოეთის კედელზე, ყურადღებას იპყრობს დიდი სურათი, რომელიც ცალკეულ ფიგურებს კი არ გამოხატავს, არამედ რაღაც მოქმედებას. მეფის სამოსელში გამოწყობილი კაცი სიგელს აწვდის მის წინაშე მოკრძალებით მოხრილ მოხუც სასულიერო პირს; ამ უკანასკნელის უკან განცალკევებით დგას კიდევ ერთი კაცი. წარწერათა თანახმად, მეფურად გამოწყობილი კაცი მეფე ბაგრატია, სასულიერო პარი - მამა სერაპიონი, ხოლო მის უკან მდგომი კაცი ერისთავთ-ერისთავი - გიორგი ჩორჩანელი. არის კიდევ ერთი წარწერა, რომელიც გვაუწყებს, რომ მეფემ "სიგელნი და ენქერი უბოძა მამასა სერაპიონს". ისტორიულ ცნობათა შეჯერებით ირკვევა, რომ ეს ბაგრატი იმერეთის მეფე ბაგრატ III-ა (1510-1565), რომელმაც მურჯახეთის ომში გამარჯვების შედეგად სამცხე დაიპყრო და თავის სამფლობელოს შეუერთა. სამცხე მის ხელში 1545 წლამდე იყო. სერაპიონი ხურციძეთა გვარის წარმომადგენელია. ხურციძეები XVI საუკუნეში დამკვიდრდნენ ზარზმაში და ფრიად აქტიური მოღვაწეობა გააჩაღეს.
აშკარაა, რომ აქ ხურციძეთა გვარისთვის მნიშვნელოვანი ამბავია გამოხატული. ახალი ხელისუფალი, იმერთა მეფე ბაგრატი, სიგელისა და ენქერის (მღვდელმსახურთა სამოსლის ნაწილია) ბოძებით უდასტურებს ამ გვარის წარმომადგენელს მის უფლებრივ პრივილეგიებს. მაგრამ შორეულ წარსულში, სერაპიონ ზარზმელის დროს მცხოვრები გიორგი ჩორჩანელი რაღად უნდა მოგონებოდათ XVI საუკუნეში? ესეც გასაგებია: ხურციძეებს უნდოდათ ეჩვენებინათ, რომ გიორგი ჩორჩანელი, აქაური მიწა-წყლის მფლობელი, მათი წინაპარი იყო, ხოლო ისინი - მისი შთამომავალნი და კანონიერი მემკვიდრენი.
ამგვარად, ბაგრატისა და სერაპიონის პორტრეტები XVI საუკუნისაა და არა ეკლესიის აგების დროინდელი. ალბათ, ამ ადგილას წინათ სხვა სურათი იყო, მაგრამ ხურციძეებმა წაშალეს იგი თავისი სურათის მოსათავსებლად.
ამ სურათის მარჯვნივ დახატულია ქართლის კათალიკოსი ეფთიმიოსი, რომელიც ხელებაპყრობილი დგას ქრისტეს წინაშე. ისტორიული წყაროები XIII საუკუნის მიწურულსა და XIV საუკუნის დასაწყისში ორ ეფთიმიოს კათალიკოსს იხსენიებს. შესაძლებელია აქ სწორედ ერთ-ერთი მათგანი იყოს გამოხატული.
ჩრდილოეთის კედელზევე, მარცხნივ, კიდევ ოთხი მამაკაცია მწკრივად გამოხატული. ორი მათგანის სახელი წარწერაშია აღნიშნული - ქურციკ და არაბაი. ვინ იყვნენ, ან როდის მოღვაწეობდნენ ისინი, ჩვენთვის უცნობია. ჩრდილო-დასავლეთ გუმბათქვეშა ბურჯის სამხრეთის პირზე კიდევ ერთი ისტორიული პირია დახატული: "ერისთავთ-ერისთავი, მსახურთუხუცესი, სუანთ ერისთავი სუიმიონ გურიელი". ამ პიროვნების შესახებ ჩვენ სხვა არაფერი ვიცით, მაგრამ გურიელობისა და სვანთ ერისთავობის შეთავსება კი გასაგებია. ვახუშტის თანახმად, ,,გურიელი იტყვის ვარდანისძეობასა", ხოლო ვარდან სვანთა ერისთავი - ჯერ კიდევ დავით აღმაშენებლის დროს იხსენიება, ბარამ ვარდანისძე კი (აგრეთვე სვანთა ერისთავი) თამარ მეფის დროს. ეს სუიმიონ გურიელი, ჩვენთვის უცნობი პირი, XIV-XVI საუკუნეებში უნდა ვეძიოთ.
ზარზმის მხატვრობის სხვა ნაწილები მთლიანად სასულიერო ხასიათისაა. სამრეკლოს პირველი სართული, თავდაპირველად, ორმხრივ (აღმოსავლეთით და დასავლეთით) ღია იყო. ძველი თაღი, რომელიც შემდეგ ამოაშენეს, დასავლეთის მხარეს ეხლაც კარგად ირჩევა. აღმოსავლეთით, თაღს მიშენებული (რამდენადმე წინ გამოწეული) კედელი ფარავს. 
ზარზმის სამრეკლო ერთ-ერთი უძველესთაგანაი და უდიდესთაგანია საქართველოში. ადვილი შესამჩნევია, რომ ტაძარსა და სამრეკლოს ერთიდაიგივე ოსტატები აშენებდნენ. ერთნაირია საშენი მასალა და მისი დამუშავების ხასიათი; მსგავსია, მეორე სართულის ბოძებისა და ტაძრის სარკმელთა ჩუქურთმები.
სამრეკლოს უმთავრესი სამკაულია პირველი სართულის ვარსკვლავისებრი კამარა. ეს დიდი მოჩუქურთმებული "ბორბალი", რომლის მსგავსი ტაძრის კარიბჭეშიც არის, ახლა ძლივსღა ჩანს. კედლების ამოშენების შემდეგ პირველ სართულში სიბნელეა, დროთა განმავლობაში სანთლებისაგან კამარა ერთიანად შეჭვარტლულა და ჩაშავებულა. მაგრამ, როცა თაღები ღია იყო, მორთულ-მოკაზმული კამარა კარგად ჩანდა და განსაკუთრებით საზეიმო იერს ანიჭებდა ამ სადგომს, რომელიც ეკლესიის გალავანში შესასვლელს წარმოადგენდა.
საკუთრივ სამრეკლო მეორე სართულში იყო. ეს ღია თაღებიანი ფანჩატური შიგნით მოურთავია, მაგრამ მისი გუმბათის ქვის წყობა კარგი ოსტატის ხელს ამჟღავნებს.
ამჟამინდელი სახე სამრეკლომ 1577 წელს მიიღო. ხურციძეებმა, რომლებიც იმ დროს ზარზმის მფლობელები იყვნენ, ამოაშენეს პირველი სართულის ღია თაღები და გალავანში გასასვლელი მცირე ეკლესია სამლოცველოდ აქციეს. დაკვირვებული თვალი ადვილად შენიშნავს, რამდენად დაქვეითებული ყოფილა ხელობა XVI საუკუნის მიწურულში. ერთი შეხედვით სამრეკლოს პირველი სართულის აღმოსავლეთ კედლის მორთულობა (ჩუქურთმიან საპირეში ჩასმული სარკმელი და დიდი ჯვარი საპირის ზემოთ) დიდი ტაძრის აღმოსავლეთის კედლისას გავს. აშკარაა, რომ ოსტატს სწორედ ტაძრის აღმოსავლეთის ფასადი გამოუყენებია ნიმუშად მაგრამ საკმარისია შედარება და დავინახავთ, რომ XIV საუკუნის დასაწყისში ოსტატობა ჯერ კიდევ მტკიცე იყო, ახლა კი, ორი შფოთიანი, მრავალი განსაცდელითა და უბედურებით სავსე საუკუნის შემდეგ, ნამდვილი ხელოვნება დავიწყებულია. ქვისმკვეთი ჩუქურთმის სახეთა გამოყვანისას სრულ უსუსურობას იჩენს, სახეები ტლანქია, კვეთა უხეში, უბრალო წესებიც კი არაა დაცული.
იგივე ითქმის დასავლეთით ჩაშენებული კედლის შესასვლელსა და სარკმლის მორთულობაზეც. თუმცა შესრულების მხრივ ეს მორთულობა მაინც სჯობს აღმოსავლეთის კედლის ჯვრისა და სარკმლისას.
აღმოსავლეთის კედელზე, ჯვრის ზემო კუთხეებში, ხურციძეთა დიდი წარწერაა მოთავსებული. წარწერაში ნათქვამია, რომ "წმინდა ეკლესია", ე. ი. პირველი სართულის სამლოცველო, "აღეშენა" იოანე მახარებლის სახელზე ფარსმან ხურციძის ბრძანებით, "მღუდელთმთავართმთავრობასა ხურციძისა პატრონის მაწყუერელისა სერაპიონისსა". ეს ფარსმანი, წარწერის თანახმად "ყოველ ქვეყანასა სახელ განთქმული" და "აგარიანთა პირის დამყოფელი" ყოფილა. "მაწყუერელი" (აწყურელი) აწყურის ეპისკოპოსს ნიშნავს (შესაძლებელია, ეს იგივე სერაპიონ ხურციძე იყოს, რომელიც ტაძარშია დახატული).
ხურციძეების მიერაა გაკეთებული, აგრეთვე, ქვის ტიხარი ტაძრის კარიბჭეში. ეს ტიხარი კარიბჭის მარჯვენა ნაწილს გამოჰყოფს. აქაც სამლოცველო იყო გამართული.
ტიხრის წარწერა იხსენიებს "ამისა აღმაშენებელსა წინამძღუარსა ხურციძესა გაბრიელს..., მისა დედასა, პატრონისა ივანეს ასულსა, გულდამ ყოფილსა გაიანეს" და "მისა მამასა, შოთა ყოფილსა შიოს". გაბრიელის მშობელთა მიერ თავის სახელთა შეცვლა ნიშნავს, რომ ისინი მონაზვნებად აღკვეცილან.
ამგვარად ხურციძეებმა XVI საუკუნეში: ზარზმის ეკლესიის მხატვრობა ნაწილობრივ ახლით შეცვალეს, სამრეკლოს ღია პირველი სართული ეკლესიად გადააკეთეს და ტაძრის კარიბჭე გადატიხრეს. გარდა ამისა, ისინი სხვადასხვა ჭედურ ნივთებსაც სწირავდნენ ეკლესიას, ზრუნავდნენ მისი მორთვა-მოკაზმვისათვის.
ხურციძეთა მშენებლობა უკანასკნელი თავია ძველი ზარზმის ისტორიაში. XVI საუკუნის ბოლოს, სამცხის სხვა კულტურულ ცენტრებთან ერთად, ზარზმაც დაცარიელდა: "ურწმუნოთა და ბილწთა თათართაგან განირყუნა ზარზმის საყდარი, მონასტერი მოიშალა და მოოხრდა და აიშალა".
ზარზშის მთელი ქონება - ხატები, ჯვრები, სხვა საეკლესიო ნივთები, უპირველეს ყოვლისა კი, უმთავრესი წმინდათაწმინდა ზარზმისა, ფერისცვალების ხატი - გურიას გადახიზნეს და იქ, სოფელ შემოქმედში, საგანგებოდ აშენებულ ახალ ეკლესიაში დაასვენეს. ამჟამად ზარზმის გადარჩენილი განძი ხელოვნების მუზეუმში ინახება.
XVIII-XIX საუკუნეებში მიტოვებული, მაჰმადიანი მოსახლეობით გარშემორტყმული ზარზმა თანდათან ინგრეოდა და ზიანდებოდა. მხატვრობა ისე გაჭუჭყიანდა, რომ XIX საუკუნის ვერც ერთმა მკვლევარმა ვერ შენიშნა მის კედლებზე ათაბაგთა და სხვა ისტორიულ პირთა პორტრეტები. 1905 წელს მას ჩაუტარდა რესტავრაცია, რის შედეგადაც მხატვრობა და სტილისტური თავისებურება შეილახა.

საფარა

საფარა

საფარის დიდებული მონასტერი მესხეთის მიწაზე მდებარეობს, ახალციხიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით 10-12 კილომეტრში. უდაბური, უმცენარო გზის შემდეგ - ფიჭვისა და ფოთლოვანი ტყით გარშემორტყმული, მრავალშენობიანი მონასტერი დიდი ოაზისივით ჩნდება.
ანსამბლი განლაგებულია ტყით დაბურულ ვიწრო ხეობაში. მას უკავია მაღალი მთის შუა ტერასა. ზედა ფერდობი და ტერასაც შედარებით შიშველია, ირგვლივ კი ფოთლოვანი და წიწოვანი ტყეებია. ქვემოთ, ჩრდილო-აღმოსავლეთით კი მიიკლაკნება ურავისწყალი.
საფარის მონასტერი ოდესღაც სამცხის ათაბაგთა სამყოფელი - თავის დროზე ნამდვილ სიმაგრეს წარმოადგენდა. მონასტრის თავზე, დასავლეთით, დღესაც დგას ძველი ციხის ნანგრევები. ციხიდან დიდი გალავანი იწყება: ჩრდილოეთითა და დასავლეთის მხრივ გალავნის ნაშთი ახლაც გარკვევით ჩანს. დასავლეთით, მთაზე, იგი ტყეში იკარგება, ჩრდილოეთით კი ციცაბო კალთას ჩამოყვება და მონასტრის შესასვლელის მარცხნივ კლდოვან ხევში თავქვე ეშვება.
მონასტრის მთავარი შენობა - წმინდა საბას გუმბათოვანი ტაძარია. იგი ყველაზე მეტად გამოიყოფა შენობათა შორის და თავიდანვე იპყრობს ყურადღებას. მაგრამ სანამ წმ. საბას ტაძრამდის მივიდოდეთ, კიდევ რამდენიმე ნაგებობა შეგვხვდება.
შესასვლელთანვე, კლდის პირას, წმ. სტეფანეს სახელობის მცირე სამლოცველოა - ერთნავიანი, უგუმბათო შენობა, რომელსაც კარნიზზე ჩუქურთმა შერჩენია. მის მეზობლად შენობები, XIX საუკუნეში რუსი ბერების მიერ აგებული სენაკებია.
ეკლესიის მიმართულებით მოძრაობის დროს, პირველად, გზის მარჯვნივ, კლდეზე მიბჯენილი, ქვაყორით ნაშენი, კამაროვანი სადგომები გვხედება. ეს, როგორც ჩანს, თავლები იყო. ცოტა იქით, გზაზე საგრძნობლად მაღლა, თლილი ქვით ნაშენი სასახლის ნანგრევია. სასახლე "ზურგით" კლდეებს ებჯინება. მისი სარკმლები კი აღმოსავლეთის მხარესაა მიმართული, ხეობისაკენ.
გზა მარცხნივ უხვევს, ხევის პირს მიჰყვება და მიადგება მონასტრის ცენტრს, სადაც შენობები ძალიან მჭიდროდაა შეჯგუფებული. აქ, მარჯვნივ, 2-3 მეტრის სიმაღლის კლდეზე, სამრეკლოა აღმართული. ჩრდილოეთიდან მას იოანე ნათლისმცემლის სამლოცველო აკრავს. მარცხნივ, სადაც წინ წაჩრილი კლდის კონცხი ფართო ბაქანს ქმნის, წმ. საბას ტაძარი დგას. წმ. საბას მერცხლის ბუდეებივით ეკვრის სხვა მცირე ეკლესიები. სამხრეთით წმ. საბას მიძინების ტაძარი ებჯინება. ეს ყველაზე ძველი შენობაა საფარის. მონასტერში, სიდიდით კი მეორეა. იმ კუთხეში, რომელიც წმ. საბას სამხრეთის კედელსა და მიძინების ტაძრის აღმოსავლეთის კედელს შუა ჩნდება, ერთი სულ მცირე ზომის სამლოცველოა წმ. დიმიტრის სახელობისა. სამხრეთითვე, მიძინების ეკლესიიდან რამდენიმე ნაბიჯზე, წმ. გიორგის პატარა ეკლესიაა. მნახველს ერთბაშად ხვდება თვალში გრძელი წარწერა მისი შესასვლელის თავზე. წმ. საბას დასავლეთის მხრიდან ეკვრის სამლოცველოები, დასასრულ, ჩრდილო-აღმოსავლეთის კუთხესთან, ოთხიოდე მეტრის მანძილზე, იოანე ოქროპირის სამლოცველო დგას, ისიც ციცაბო კლდის პირს. შენობები წმ. საბას და წმ. გიორგის სამხრეთითაცაა, გზის პირსა და მთის ფერდზე. მნახველი აქ ადვილად გამოარჩევს ახალ შენობებს, მაგრამ აქა-იქ ნანგრევებიც ჩანს. აქვეა წყაროებიც.
სამხრეთის მხარეს უკვე ტყეა. ფიჭვი, ნაძვი, ფოთლოვანიც. გზა ამ ტყეში შედის, ბილიკად ქცეული მთას გადაივლის და სხვადასხვა მიმართულებით გრძელდება. აქედან შეიძლება ძველ ქართულ სოფელ ანდრიაწმინდაში გადასვლა, აქედანვე გადადიან ურავლის ხეობის სოფლებშიც.
საფარის მონასტერს ხანგრძლივი ისტორია აქვს. იგი ერთდროულად კი არ შექმნილა, არამედ საუკუნეთა განმავლობაში იზრდებოდა და ფართოვდებოდა.
მონასტრის ყველა შენობას დღემდის თავდაპირველი სახით არ მოუღწევია. ზოგიერთი მათგანი გადააკეთეს ან შეღებეს XIX საუკუნის ბოლოს, როცა საფარაში რუსი ბერები დასახლდნენ.
ჩვენ არ ვიცით, პირველად როდის აშენდა ეკლესია საფარაში. თვით სახელწოდება საფარა კი X-XII საუკუნეებში უკვე არსებობს. იმ ხანებში, სასულიერო მოღვაწეობის ასპარეზზე, საფარასთან დაკავშირებული რამდენიმე პარი ჩანს. მათი სახელები (ვინმე ივანე საფარელისა, ან ქართლის კათალიკოსის გაბრიელ საფარელისა) ისტორიულ წყაროებში იხსენიება.

მიძინების ეკლესია
საფარის დღევანდელ შენობათაგან უძველესი მიძინების ეკლესიაა. მისი დაარსების შესახებ წერილობითი ცნობები არ დარჩენილა. არც თვით შენობას გააჩნია წარწერები, მაგრამ შენობის თავისებურება, მისი ხუროთმოძღვრული ფორმებისა და ჩუქურთმების ხასიათი მოწმობს, რომ ეს ძეგლი X საუკუნეშია აგებული.
ეს ერთნავიანი ეკლესიაა. დარბაზი კამარითაა გადახურული, ხოლო აღმოსავლეთით, ისე, როგორც ყველა სხვა ეკლესიაში, აქაც საკურთხეველია.
მიძინების ეკლესიის შიდა სივრცის განმასხვავებელი თავისებურებაა პატრონიკე, ე. ი. აივნისებრი სადგომი, რომელიც დასავლეთითაა მოწყობილი. პატრონიკე სვეტებზეა დაბჯენილი და დარბაზის მთელი სიგანე უჭირავს. იმავე მხარეს ეკლესიას მინაშენი აქვს კარიბჭესავით, მხოლოდ იგი კედლებითაა დახურული (ჩვეულებრივ კარიბჭეს ღია თაღები აქვს). აქედანაა ეკლესიაში შესასვლელიც. წინათ კარიბჭეს სამხრეთით, სადაც ახლა თაღოვანი სარკმელია, გარედან შესასვლელი ჰქონდა.
ეკლესიას აქვს მეორე კარი, რომელიც მას წმ. საბას ტაძართან აკავშირებს. შესაძლებელია იგი წინათაც, წმ. საბას ტაძრის აშენებამდეც, არსებობდა და გარედან შესასვლელად იყო გათვალისწინებული.
მიძინების ეკლესიაში ყურადღებას იპყრობს მდიდარი ჩუქურთმები. XIX საუკუნის მიწურულში გაკეთებული რემონტის შემდეგ ეკლესიის კედლები (შიგნით) და კამარა შელესილი და შეღებილია. ეს აფუჭებს შთაბეჭდილებას და ჩუქურთმების გარჩევასაც აძნელებს. მაგრამ მაინც კარგად ჩანს სვეტისთავების თავისებური მორთულობა სამხრეთისა და ჩრდილოეთის კედლებზე. მორთულია აგრეთვე ის მსხვილი სვეტებიც, რომელთაც პატრონიკე ეყრდნობა. შეულესავად დარჩენილ ადგილებში (საკურთხეველში და პატრონიკეს ქვეშ) გადარჩენილა ძველი მხატვრობის ნაწილებიც. აქ წმინდანთა ფიგურებია გამოხატული. ეს მხატვრობა თავდაპირველი არაა, იგი XIV საუკუნის პირველ ნახევარს მიეკუთვნება. ამ ხანებში ეკლესია საფუძვლიანად შეაკეთეს და მთლიანად მოხატეს სამცხის ათაბაგის ბექას შვილების ბრძანებით. XIX საუკუნის მკვლევარ-მოგზაურთ ჯერ კიდევ მოუსწრეს ბექას ვაჟების - სარგის სამცხის სპასალარის, ყუარყუარესა და შალვას პორტრეტებს მიძინების ეკლესიის კედლებზე. შემდეგ პორტრეტები, მხატვრობის უდიდეს ნაწილთან ერთად, შელესილობისა და საღებავების სქელმა ფენამ შთანთქა.
მიძინების ეკლესიას სხვა, უფრო ძვირფასი სამკაულიც ჰქონდა. ქვის კანკელი, რომელიც დარბაზს საკურთხევლისაგან აცალკევებდა. ასეთი კანკელები - დაბალი მოაჯირი, ზედ ამართული სვეტებითა და თაღებით - წინათ საქართველოში გავრცელებული იყო. მოაჯირის წინა პირი ჩვეულებრივ ჩუქურთმებით ან რელიეფური ქანდაკებებით იყო შემკული. საფარის კანკელი, რომლის გადარჩენილი ნაწილები ამჟამად თბილისში, ხელოვნების მუზეუმში ინახება, ქართული ხელოვნების უძვირფასესი ძეგლთაგანია. იგი მწვანე ფერის, რბილი ჯიშის, ქვისაგანაა გაკეთებული.
მის მოაჯირზე საღვთო წერილის რამდენიმე სურათია გამოქანდაკებული ("ხარება", "მირქმა", "ელისაბედისა და მარიამის შეხვედრა" და სხვა). რელიეფის შესრულება, ადამიანთა ფიგურები, მათი მოძრაობა და გამომეტყველება, მოწმობს, რომ XI საუკუნის პირველ ნახევარში (კანკელი იმდროინდელია) ქანდაკების ხელოვნებამ, საქართველოში, დიდ განვითარებას მიაღწია.
გარედან მიძინების ეკლესიას მარტივი სახე აქვს. დაკვირვებული თვალი ადვილად გაარჩევს მის კედლებზე ორ განსხვავებულ ფენას. ძირითადი, ადრინდელი ფენა, შეიცავს აღმოსავლეთის ფასადს მთლიანად, სამხრეთის კედლის ქვემო ნახევარსა და მარჯვენა კუთხეს. აქ სუფთად გათლილი რუხი მომწვანო ქვაა გამოყენებული, შიგადაშიგ კი წითელ-სოსან-ყავისფერი ქვებიც ურევია. აღმოსავლეთის კედელზე დარჩენილია ძველი კარნიზი და სარკმლის საინტერესო მორთულობა.
მეორე ფენა, რომელიც მკვეთრად გამოირჩევა ქვის ფერით, XIV საუკუნისაა, ბექას შვილების დროინდელი. მოვარდისფრო ქვა, (დასავლეთის მხარეს კი თითქმის აგურისფერი) ნაკლებ გამძლე ყოფილა, იგი უფრო მეტადაა გამოფიტული, ვიდრე თავდაპირველად გამოყენებული ქვა. მეორე ფენას მიეკუთვნება დასავლეთის სარკმლისა და ეკლესიის შესასვლელის მორთულობა. ჩუქურთმის სახეები და შესრულება წმ. საბას ჩუქურთმებისას ენათესავება.
XIX საუკუნის მიწურულს დასავლეთის მინაშენის კედლები შეათეთრეს, სამხრეთის შესასვლელი ამოქოლეს და შენობას თუნუქის სახურავი გაუკეთეს.


წმ. საბას ტაძარი
საფარის მონასტრის ცხოვრებაში ახალი ეპოქა XIII საუკუნის მიწურულიდან იწყება. ამ დროს საქართველო მძიმე განსაცდელში იყო ჩავარდნილი: XIII საუკუნის ოცდაათიანი წლებიდან იგი მონგოლთა უღელქვეშაა მოქცეული. მისი პოლიტიკური, ნივთიერი და კულტურული სიძლიერე, რომელმაც XII საუკუნეში მწვერვალს მიაღწია, დაქვეითებულია, დარღვეულია მისი შინაგანი სიმტკიცე და მთლიანობა.
სამცხე, საქართველოს ერთი უდიდესი და უმდიდრესი ნაწილთაგანი, ამ დროს უკვე გამოყოფილია საქართველოს სახელმწიფოსაგან. მისი მფლობელნი - ჯაყელები - უშუალოდ მონგოლთა ცენტრალურ ხელისუფლებას ემორჩილებიან, თუმცა მაინც ატარებენ ქართულ საკარისკაცო წოდებებს და არც თავისი ქართველობა აქვთ დავიწყებული. სამცხის მფლობელს საერთოდ ათაბაგი ეწოდებოდა. მაგრამ სარგის ჯაყელი, პირველი დამოუკიდებელი მფლობელი სამცხისა, იმავე დროს მეჭურჭლეთუხუცესიც იყო, ხოლო მის ძეს, სახელგანთქმულ ბექას - მანდატურთუხუცესის წოდება ჰქონდა.
ჯაყელთა სამთავროს ცენტრი, როგორც ცნობილია, ქალაქი ახალციხე იყო, მაგრამ მთავრებს სხვა ადგილებშიც ჰქონდათ სამყოფელი. როგორც ჩანს, სწორედ XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნაზე გადააქციეს ჯაყელებმა საფარა თავის რეზიდენციად და საგვარეულო საძვალედ. ცნობებს ჯაყელთა მშენებლობის შესახებ საფარაში, თვით საფარისავე წარწერები გვაწვდის.
XIII საუკუნის უკანასკნელ წლებში სამცხეს უკვე სარგისი კი აღარ განაგებდა, არამედ მისი ვაჟი ბექა მანდატურთუხუცესი. სარგისი ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო, მაგრამ იგი სიბერისა და ავადმყოფობის გამო ჩამოშორდა სახელმწიფო საქმეებს და ბერად აღიკვეცა საბას სახელით. ბექამ მამისათვის საფარაში დიდი ეკლესია ააშენა. ამ ეკლესიას, რომელშიაც, ალბათ, ჯაყელთა სამარხიც იყო, წმიდა საბას სახელი ეწოდა.
გავრცელებული წესის თანახმად, ეკლესიის მშენებელმა ბექამ ტაძრის შიგნით, სამხრეთის კედელზე, თავის თავი და ჯაყელთა ოჯახის სხვა წევრები დაახატვინა. ეს მხატვრობა (სამხრეთის სარკმლის ქვეშ) დაზიანებულია, მაგრამ მისი ნაწილი სავსებით თავისუფლად გაირჩევა, ნაწილობრივ გადარჩენილა გრძელი წარწერაც.
თვით ჯაყელთა წინ, საგანგებოდ დახატულ ჩარჩოში, მოთავსებულია წმინდა საბა, რომლის სახელზეც ეს ეკლესია იყო აშენებული. ჯაყელები მისკენ არიან მიმართულნი, თითქოს მას ევედრებიან ხელაპყრობით. ყველაზე წინ შავმოსასხამიანი მოხუცი გრძელწვერა სასულიერო პირია. მის თავთან გარკვევით იკითხება. "საბა ათაბაგი"(საფარის ყველა წარწერა ასომთავრულია). ეს თვით სარგის ჯაყელია. მის უკან ბექა მანდატურთუხუცესი დგას. მას, როგორც ეკლესიის მშენებლობის ინიციატორს, ხელში ტაძრის მოდელი უჭირავს. მისი სამოსელი საზეიმოა - წითელი, ოქროს არშიამოვლებული. ბექას უკან მისი ვაჟები სარგის II და ყუარყუარე დგანან.
სარგის II-ის თავის ზემოთ მოთავსებულია დიდი წარწერა. მისი ნახევარი დაზიანებულია, მაგრამ უმნიშვნელოვანესი ცნობები გადარჩენილ ნაწილშია. აქ ბექა მანდატურთუხუცესი ამბობს: "მე აღვაშენე და შევამკე ეკლესიაო". ჩვენ ვიცით საფარის წმ. საბას ტაძრის მშენებელი ხუროთმოძღვრის სახელიც. იგი ფარეზასძე ყოფილა. მისი სახელი მოხსენიბულია წარწერაში - ტაძრის კარიბჭის სარკმელთან. ეს წარწერა ადვილად იკითხება, რადგან კარიბჭესთან გზა მაღლდება და მაყურებლის თვალი თითქმის უსწორდება სარკმელს. "სრულ იქმნა საყდარი ესე საძირკველითვე ყოვლითა ფერითა ხელითა ფარეზასძისათა, შეუნდვნენ ღმერთმან", ნათქვამია წარწერაში. ე. ი. ეს ეკლესია მთლიანად, საძირკველითვე, აშენდა (მისი აგება დასრულდა) ფარეზასძის ხელით. სამწუხაროდ, ჩვენი ძველი ოსტატები იშვიათად აწერდნენ თავის სახელს შენობებზე. ჩვენ სულ რამდენიმე ძველი ქართველი ხუროთმოძღვრის სახელი ვიცით. ცხადია, მით უფრო საყურადღებოა, რომ საფარის კედლებმა შეგვინახა მისი მშენებლის ვინაობა.
წმ. საბას ტაძარს სხვა წარწერებიც აქვს: დასავლეთის კედელზე, მთავარი შესასვლელის თავზე და აგრეთვე განაპირა სარკმლებთან.
ეს წარწერები მოწმობს, რომ ტაძრის მშენებლობაში, ჯაყელებთან ერთად, მათი ქვეშევრდომი ფეოდალებიც მონაწილეობდნენ. ზოგს ფული და მამულები შეუწირავს, ზოგს ხარჯი გაუღია შენობის ცალკეულ ნაწილთა გასაკეთებლად.
შესასვლელის თავზე სამი წარწერაა: ერთ-ერთი მათგანი მოგვითხრობს, რომ ვინმე ოქროპირ გაბეცასძეს შეუწირავს 120 ბოტინატი (ბიზანტიური ფული იყო) შენობის "ზედასაფიქლავად", ე. ი. გადასახურავად (შენობის სახურავი ფიქლისა კეთდებოდა). მეორე წარწერის თანახმად, იოანე ღავასშვილს შეუწირავს წმ. საბასთვის მამული "ციხითა, ეკლესიითა, წყლით, ტყით, ჭალით, ყანით, ვენახით, წისქვილით". ხოლო მესამე წარწერის ამომკვეთს, ვინმე გიორგის, შეუწირავს ეკლესიის კარი. დასავლეთის ფასადის ორი განაპირა სარკმელიც ცალკეულ პირთა ხარჯით გაუკეთებიათ.
სხვადასხვა პირთა მონაწილეობა ტაძრის მშენებლობაში საერთოდ გავრცელებული იყო ჩვენში. ძეგლის მრავალი სხვა წარწერები მოგვითხრობს მამულებისა და განძეულობის შეწირვის ამბავს. სამაგიეროდ, შემწირველი თავის სახელს "უკვდავყოფდა" ტაძრის კედლებზე და მის მოსახსენებლად ეკლესიაში საგანგებო ლოცვასაც აწესებდნენ ხოლმე.
წმ. საბას ტაძარი XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნის ქართული ხუროთმოძღვრების მნიშვნელოვანი ძეგლია. ეს ხანა, თამარისა და გიორგი ლაშას ხანასთან შედარებით, ხუროთმოძღვრული ძეგლებით ღარიბია. ქვეყნის მძიმე ეკონომიური მდგომარეობა აფერხებდა მშენებლობას. ქართლში იმ ეპოქის დიდი ძეგლი მხოლოდ ერთია დარჩენილი - თბილისის მეტეხის ტაძარი, დიმიტრი თავდადებულის მიერ ხელმეორედ აშენებული 1278 - 1289 წლებში. დასავლეთ საქართველოშიც თითო-ოროლა თუ მოიძებნება XIII საუკუნის დასასრულის, ან XIV საუკუნის დიდი ნაგებობა.
მხოლოდ ჯაყელთა სამფლობელოში ახერხებდნენ იმ ხანებში ინტენსიურად მშენებლობას; სამცხის სამთავრო ეკონომიურად შედარებით უკეთეს მდგომარეობაში იყო, მიუხედავად იმისა, რომ მონგოლებმა ეს კუთხეც არა ერთხელ მოარბიეს. მემატიანე მოგვითხრობს: როცა 1301 წელს ქართლში საშინელი შიმშილობა დადგა, დამშეული ხალხი სწორედ მესხეთში ეძებდა ხსნას, რადგანაც იქ "იპოვებოდა პური სასყიდლად".
სამთავროს მფლობელი ბექა, ენერგიული მმართველი იყო. მისი თანამედროვე მემატიანე აღფრთოვანებით იხსენიებს მას: "ხოლო იყო ბექა ტანითა ახოვან, ფერითა ჰაეროვან, თმითა და თვალითა გრემან და შვენიერ, ბეჭითა და მკერდითა სრულ, ძალითა ომსა შანა მხნედ მბრძოლი, ცხენთა ზედა მხნე და მოისარ ნადირთა ხელოვანი, გონებითა ფრთხილ, მაშენებელი ქვეყანათა ეკლესიათა და მონასტერთა".
საშენებელი კი ბექას თუნდაც იმიტომ ჰქონდა ბევრი, რომ XIII საუკუნის ოთხმოცდაათიან წლებში საშინელმა მიწისძვრამ ერთიანად დააქცია მესხეთის ბევრი შენობა.
წმ. საბას ტაძარი, ზარზმის ტაძართან ერთად, ყველაზე დიდია ბექასდროინდელ ეკლესიათა შორის. იგი ერთი პირველთაგანია საქართველოს იმდროინდელ (XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნის) ძეგლთა შორისაც, როგორც სიდიდით, ისე მხატერულ-ხუროთმოძღვრული ხარისხით.
თავის საერთო სახით, გეგმითა და ხუროთმოძღვრული ფორმით, წმ. საბას ტაძარი უახლოვდება თამარისა და გიორგი ლაშასდროინდელ გუმბათოვან ტაძრებს: ბეთანიას, ქვათახევს, ფიტარეთსა და სხვ., მაგრამ განსხვავებაც თვალსაჩინოა. სხვაგვარია შენობის ცალკეულ ნაწილთა ურთიერთშეფარდება. მაგალითად, გუმბათის ყელი აქ ისეთი მაღალი არაა, როგორც ბეთანიასა და ქვათახევში. რამდენადმე შეცვლილია მორთულობისა და ცალკეულ ნაწილთა დამუშავების წესი. აღმოსავლეთის კედელზე (გარედან) აქ აღარაა სამკუთხა ჩაღრმავებული ნიშები შუა სარკმლის მარცხნივ და მარჯვნივ, რომლებიც XI-XIII საუკუნის თითქმის ყველა გუმბათოვან ტაძარში გვხვდება. ნაკლებია სარკმელთა რაოდენობა, რის გამოც ეკლესიის შიგნით იმდენი სინათლე აღარაა, როგორც უფრო ადრინდელ ეკლესიებში. გუმბათის ყელზე ყველა სარკმელი ნამდვილი არაა. არამედ თითქოს გამოშვებით "ყრუ" ანუ ცრუ სარკმლებია გაკეთებული (ასეთი ხერხი საფარის წმ. საბაში პირველად გვხვდება, ამის შემდეგ კი რამდენიმე ხნით ვრცელდება მთელ საქართველოში). გარედან კედლებზე შედარებით მეტია თავისუფალი, მოურთავი სიბრტყე. ეს განსაკუთრებით იგრძნობა აღმოსავლეთის მხარეს. რომელიც ზედ ციცაბო კლდის პირსაა. ამ მხარეს ადამიანი რიგიანად ვერც კი მიუდგება და მორთულობასაც აქ მნიშვნელობა არ ჰქონდა.
ჩუქურთმას საფარის ტაძარში მაინც დიდი ადგილი უჭირავს. ეს საერთოდ დამახასიათებელია ქართული ხუროთმოძღვრებისათვის X საუკუნის მეორე ნახევრიდან XIV საუკუნის ჩათვლით და ნაწილობრივ უფრო გვიანაც.
წმ. საბას მშენებლებს უჩუქურთმოდ არ დაუტოვებიათ არც ერთი სარკმელი, გარდა აღმოსავლეთის კედლის მარცხენა და გუმბათის ყელის აღმოსავლეთისაკენ მიმართული სარკმლებისა. ყოველ სარკმელს ფართო მოჩუქურთმებული არშია უვლის გარს, ჩრდილოეთით და სამხრეთით სარკმლებს ორ-ორი არშიაც კი აქვს. სარკმლების გარშემო საგანგებოდ მორთული დისკოებია მოთავსებული, ჩრდილოეთის სარკმლის თავზე კი მოჩუქურთმებული ჯვარია "აღმართული". არშია-საპირეები არის შესასვლელთა გარშემოც. მაგრამ ყველაზე მდიდრულად მორთული მაინც დასავლეთის კარიბჭეა. მისი კამარები, საბჯენი თაღები, შესასვლელი თაღები, სვეტის თავები - ქვაზე ამოკვეთილი წნულითაა დაფარული.
წმ. საბას ტაძრის ჩუქურთმები მრავალფეროვანია. აქ რამდენიმე ათეული განსხვავებული სახე შეიძლება დავთვალოთ. მხატვრული ღირსებით ყველაზე უკეთესია დასავლეთის მთავარი სარკმლისა და კარიბჭის კარნიზის ჩუქურთმები. ჩრდილოეთისა და აღმოსავლეთის სარკმელთა და გუმბათის ყელის მორთულობა თავისი საერთო სისტემით რამდენადმე განირჩევა დასავლეთისა და სამხრეთის სარკმელთა მორთულობისაგან. აქ ჩუქურთმის შესრულებაც უფრო მშრალია. სახეები უფრო დაწვრილმანებულ-დაქუცმაცებული. ამგვარად, წმ. საბას ტაძრის მორთულობაში სრული მხატვრული მთლიანობა არ არის დაცული. მიუხედავად ამისა, ჩუქურთმების შესრულების ხარისხი უეჭველად მოწმობს, რომ ქართული წნულის შესანიშნავი ხელოვნება, რომელიც ჩვენში საუკუნეთა მანძილზე ვითარდებოდა, იმ დროს ჯერ კიდევ ცოცხალი და მტკიცედ ფესვგადგმული იყო.
ხუროთმოძღვრის დახელოვნებას შენობის საინჟინრო-ტექნიკური მხარეც ამტკიცებს. წმ. საბას ტაძრის აგება განსაკუთრებით ძნელი და საპასუხისმგებლო იყო, რადგან აქ, კედელივით აღმართული კლდის თავზე, არ ჰქონდათ საკმარისი ადგილი დიდი შენობის დასადგმელად. მშენებელი იძულებული გამხდარა კლდეზე დაემყარებინა საბჯენი კედელი და ხელოვნურად შეექმნა საჭირო სიდიდის ბაქანი. საქმეს ისიც ართულებდა, რომ დასავლეთის მხარეს ადგილი შეზღუდულია კლდითა და მთის ფერდით.
ხუროთმოძღვარმა ფარეზასძემ ოსტატურად გადალახა სიძნელენი და ისეთი მტკიცე შენობა ააგო, რომ მის კედლებს დღესაც, თითქმის 700 წლის შემდეგ, არავითარი ზიანი არ ეტყობა. ეს ეკლესია თითქოს ჩაჭედილია ხრამსა და დასავლეთიდან მიბჯენილ კლდეს შორის. კარიბჭის ნაწილს კლდე ფარავს. ადგილმდებარეობის სირთულით აიხსნება ისიც, რომ მიწის დონე ეკლესიის გარშემო ცვალებადია. ჩრდილოეთის ფასადი მიწის დონეზეა, დასავლეთისა თითქოს "ჩაფლულია" მიწაში, სამხრეთისა კი მაღლაა "დაკიდებული". იგი დიდი ლოდებით ნაშენ მაღალ საბჯენ კედელზეა აღმართული (ეკლესიას ამ მხარესაც ჰქონდა შესასვლელი, მაგრამ იგი თავიდანვე გაუუქმებიათ. შიგნით ამ ადგილასაა ჯაყელთა პორტრეტები. პორტრეტებს ადგილი არ ეყო და შესასვლელიც ამოქოლეს).
შიგნით წმ. საბას კედლები გადაურჩა შეღებვასა და შელესვას. მისი ფრესკები, რაც დროთა ვითარებაში არ დაიღუპა, დღესაც კარგად ჩანს, თუმცა უმეტესობა დაზიანებულია.
მხატვრობის სხვა ნაწილები სასულიერო სცენებისა და წმინდანთა გამოსახულებებისადმია მიძღვნილი.
საფარის წმ. საბას ტაძრის ფრესკები XIII-XIV საუკუნეთა ქართული მხატვრობის საუკეთესო ნიმუშთაგანია.
წმ. საბას ტაძრის შიგნით, მიუხედავად იმისა, რომ არსებითად არაფერი გადაუკეთებიათ, მაინც იგრძნობა XIX საუკუნის "შელამაზების" კვალი. რუსი ბერების მიერაა დადგმული იკონოსტასი, XIX საუკუნისაა ავეჯიც. იმდროინდელია გარედან ხის ჩარჩოები, კარიბჭის თაღებში ხის კარნიზები და თუნუქის სახურავი, რომლის ქვეშ ძველი "დაფიქლული" სახურავია.

სამრეკლო
ბექა მანდატურთუხუცესი საფარაში მარტო ერთი ეკლესიის აგებით არ დაკმაყოფილებულა. ამ დროს საქართველოში უკვე გავრცელებული იყო ეკლესიებთან სამრეკლოების შენება. საფარის სამრეკლო ერთ-ერთი უძველესთაგანია საქართველოში. იგი XIII საუკუნის მიწურულში, ან XIV საუკუნის პირველ წლებშია აგებული, XIII საუკუნეზე ადრე კი სამრეკლოები საქართველოში უცნობია.
საფარის სამრეკლო, ისევ, როგორც ეკლესიები, თლილი ქვითაა ნაშენი. მას არავითარი მორთულობა არა აქვს. სამრეკლო, ჩვეულებისამებრ, ორსართულიანია. მეორე სართული, ღია თაღებიანი ფანჩატური, საკუთრივ სამრეკლოა. პირველი სართულზე, კი ლასურისძეთა საგვარეულო სამარხი იყო. ლასურისძენი ჯაყელთა ქვეშევრდომნი იყვნენ. ერთი მათგანი, მსახურთუხუცესი იყო. ბექას, ისე როგორც მეფეებს, თავისი მსახურთუხუცესი. ე. ი. საკუთარ ქონებათა და მეურნეობის მმართველი მინისტრი, ჰყავდა. ბექა მთელი თავისი კარით დამკვიდრდა საფარაში. ლასურიძეებსაც მანვე უბოძა სამრეკლოს პირველი სართული საგვარეულო საკუთრებად. აქ, კედლებზე, ლასურისძეთა ოჯახის წევრების პორტრეტებია დარჩენილი. გარდა ლასურისა, დახატულნი არიან სუმბატი და სასულიერო პარი ნიკოლოზი. ამ ფიგურების თავზე მოთავსებულ წარწერაში ნათქვამია: "...მეუფეო ქრისტე ღმერთო... ადიდე ორთავე სუფევათა შინა პატრონი ჩვენი მანდატურთა უხუცესი ბექაი და ძენი მისნი, რომელმან... გუიბოძა საფლავნი ლასურისძესა ლასურს და ძმათა მისდა საუკუნოდ".


სასახლე
შესაძლებელია ბექასდროინდელი იყოს საფარის სასახლეც, რომლის ნანგრევი მთის კალთაზეა, წმ. საბა ჩრდილო-დასავლეთით. დარჩენილია სასახლის მხოლოდ ერთი სართული: ორი დიდი სწორკუთხა სადგომი ერთიმეორის მიყოლებით. კედლები თლილი ქვისაა, მშვენივრად ნაშენი. გადახურვა აღარ დარჩენილა. სარკმლები ძალიან პატარაა. საფიქრებელია, რომ სასახლეს მეორე სართულიც ჰქონდა საზეიმო დარბაზებითა და ფართო სარკმლებით. პირველ სართულში კი ალბათ დამხმარე სადგომები იყო.
შესასვლელებსა და სარკმლებში ყურადღებას იპყრობს ქვაში საგანგებოდ ამოკვეთილი ბუდეები კარისა და სარკმლის ალათების ჩასასმელად.
ნანგრევთა დღევანდელი მდგომარეობის მიხედვით ძნელი წარმოსადგენია სასახლის თავდაპირველი სახე, მაგრამ ის კი უეჭველია, რომ შენობა დახელოვნებული ოსტატების მიერ არის აგებული.
რაკი საფარაში მთავრის ოჯახი იყო დამკვიდრებული, ეკლესიების, სასახლისა და ციხე-გალავნის გარდა, აქ ბევრი სხვა შენობაც იქნებოდა. ამ შენობებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. არის აქა-იქ გაფანტული ნანგრევები, მაგრამ მათი დანიშნულებისა და თარიღის შესახებ ჩვენ არაფერი ვიცით. დარჩენილია მცირე ეკლესია-სამლოცველოები, რომლებიც წმ. საბას ტაძარზე გვიანა არის აგებული (XIV-XVI საუკუნეებში). ხუროთმოძღვრული თვალსაზრისით მათ დამოუკიდებელი ღირებულება ნაკლებად აქვთ, მაგრამ მათი მნიშვნელობა მაინც დიდია. ციხე, სასახლე და მთავარი ტაძრები გვიხატავენ შუა საუკუნეთა დიდი ქართული მონასტრისა და ფეოდალური რეზიდენციის შესანიშნავ სურათს.

წმ. გიორგის ეკლესიას (მიძინების ტაძრის გვერდით) შერჩენილი აქვს საინტერესო წარწერა შესასვლელის თავზე. იგი მოგვითხრობს. რომ ეს "მცირედი ეგუტერი" (სამლოცველო) აუშენებია საფარის მოძღვარს გრიგოლ ნაფშვენისძეს, საფარაში დამკვიდრებულ ,,წმინდა მამათათვის". აქედან აშკარაა,^რომ საფარაში იმ დროს მონასტერი არსებობდა.
XVI საუკუნე საფარას ისტორიაში უკანასკნელ მიჯნას წარმოადგენს. სამცხის გათურქებასთან ერთად, დაიწყო საფარის თანდათანობით დაცარიელება. ეს პროცესი XVII საუკუნის პირველ ათეულ წლებამდის გრძელდებოდა. ისევე, როგორც მესხეთის სხვა ეკლესია-მონასტრებიდან, საფარიდანაც გახიზნეს ხატები და სხვა განძეულობა.
უმთავრესი ხატი, წმ. საბასი, იმერეთს წაუღიათ და ჩხარის ეკლესიაში დაუსვენებიათ. განძის ნაწილი ქართლშიც მოხვედრილა, სოფელ არადეთში.
მეფე თეიმურაზ I-ის 1630 წლის ერთი სიგელი ადასტურებს, რომ საფარის წინამძღვარი არსენ ავალიშვილი იმ ხანებში გამოუძევებიათ საფარადან. სიგელში ნათქვამია, რომ ,,უღმრთოთა მაჰმადიანთა მიერ მონასტერი ყოვლად დიდებული მოოხრებულიყო, პატიოსანი ხატი წამოსუენებულიყო, მამულნი, სოფელნი, დაბანი წახდომილიყუნეს". ხოლო ვინც გადარჩა მონასტრის ყმათაგან, ისინი "მოვაგროეთ და დავასახლეთ სანახებსა ქართლისასა არადეთისა ბოლოს", სადაც ადრევე გამოხიზნულნი მესხნი ცხოვრობენო, წერს თეიმურაზი.
XVIII საუკუნის პირველ ნახევარში, ვახუშტის ცნობით, საფარას მონასტერი "შვენივრად დიდშენი, გუმბათიანი, შემკული ყოვლითა საეკლესიოთა და წმინდათა ნაწილებითა", ერთი მღვდლის ამარა დარჩენილა. შესაძლებელია, რომელსამე მცირე სამლოცველოში ზოგჯერ წირავდნენ კიდეც. უეჭველია, რომ იმ ძველი ქართული სოფლების მოსახლეობა, რომელსაც ქრისტიანობა შერჩა, არ დაივიწყებდა საფარას, მაგრამ მონასტერი მაინც უპატრონოდ იყო მიტოვებული. ამას მჭერმეტყველურად მოწმობს მრავალრიცხოვანი მინაწერები, რომლებიც წმ. საბასა და სამრეკლოს შიგნით მხატვრობაზეა ამოჭრილი. ზოგი წარწერა XVIII საუკუნესა და XIX საუკუნის პირველ წლებს მიეკუთვნება.
XIX საუკუნეში საფარის მონასტერი სრულიად მიტოვებული და გავერანებული იყო. თუმცა იგი "საშტატო ეკლესიად" გამოაცხადეს. საფარის გამოცოცხლება მხოლოდ XIX საუკუნის ოთხმოცდაათიანი წლებიდან იწყება. აქ ჯერ რამდენიმე ქართველი ბერი დამკვიდრდა, 1893 წელს კი რუსული მონასტერი დაარსდა. ზემოთაც ითქვა, რომ ბერებმა შეაკეთეს საფარის ეკლესიები, ზოგიერთი კი საყოფაცხოვრებო საჭიროებისათვის გამოიყენეს. გარდა ამისა, აშენდა ახალი შენობებიც, სენაკები ბერებისათვის, რამაც პირველადი სახის დამახინჯება გამოიწვია.
დღეს საფარას სამონასტრო კომპლექსი ქართული კულტურისა და ხუროთმოძღვრების მნიშვნელოვანი ძეგლია.